Onlangs stuitte ik per toeval op het leven en werk van Rosa Luxemburg. Door een handzaam boekje van Joke J. Hermsen over Rosa Luxemburg en Hannah Ahrendt. Twee politieke denkers die kritisch keken naar kapitalisme en consumptiemaatschappij en pleitten voor meer directe politieke invloed van de bevolking.
Bijna niemand die de naam Rosa Luxemburg niet kent. Al weten de meesten niet precies hoe en wat. Enige wat ze weten is dat het iets met revolutie, opstand en de Eerste Wereldoorlog te maken had. En soms ook dat ze om het leven is gebracht door rechtse Berlijnse milities. Maar dan houdt het ook een beetje op. Ook bij mij. Ik heb als historicus wel meer achtergrond, maar veel meer wist ik ook niet. Alleen dat Rosa Luxemburg meestal verbonden werd met links-radicaal en revolutionair en een van de leider was van de Spartacusbond die een sociaaldemocratie en radenrepubliek wilden stichten. Het boekje was als een quick-and-dirty gastcollege, maar heel indrukwekkend. Vooral omdat ik mij de afgelopen tijd ook bezig heb gehouden met het (proberen te) doorgronden wat de oorzaak is van de crises waarmee wij de afgelopen tijd geconfronteerd worden. Ik ben zelf een product van de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw en volgde toen de confrontatie tussen politiek links (sterke staat, overheidsingrijpen in de economie, zorg voor de samenleving) en rechts (kleine overheid op afstand, zoveel mogelijk vrije markt, loonmatiging) belangstellend, zonder ook hier precies te begrijpen wat de richtingen waren. Ik was bijna intuïtief voor Den Uyl en tegen Van Agt en Wiegel. Een Nederlandse geschiedenis van het neoliberalisme van Bram Mellink en Merijn Oudenampsen heeft mij daarbij enorm geholpen. Na 250 pagina’s begrijp je waarom Nederland tot in de haarvaten een door en door neoliberaal land is. Dat Hayek, Friedman en de Chicago School het gewonnen hebben van Keynes en het in onze democratische wereld uiteindelijk maar om één ding draait: macht en geld. Dat de Nederlandse energiemarkt geen vrije markt is maar een monopolistische die voor 90% beheerst wordt door een paar grote buitenlandse bedrijven die de lef hebben te vinden dat de overheid maar moet bijspringen om de energierekening van burgers te betalen terwijl ze zichzelf niet in de boeken laten kijken. Ook niet door de ACM, onze geweldige waakhond, die een keffertje blijkt te zijn. Maar per saldo wordt in zo’n crisis het keynesiaanse crisisbeleid na 2008 opnieuw van stal gehaald en moet onze (zelf gekozen) overheid tegen wil en dank ingrijpen. Want als het goed gaat zijn de winsten voor de markt, als het slecht gaat mag de belastingbetaler het a.u.b. opknappen. Dit neoliberalisme wil je toch in de Noordzee afzinken?
Des te frappanter is het dat Rosa Luxemburg bijna tegen hetzelfde streed. Al jaren voordat de Eerste Wereldoorlog uitbrak, zag zij hem aankomen. In haar Juniusbrochure (1915) analyseerde ze haarfijn dat de oorlog niet in Serajevo was begonnen maar al decennialang werd opgezweept door de miljoenenhonger van de Deutsche Bank en de hebzucht van de industrie. Die zochten voor hun aanbodeconomie afzetmarkten en gebieden met grondstoffen en goedkope productie. Voila: de motor van het imperialisme. En die motor joeg in een imperialistische oorlog 8 miljoen mensen de dood in waarvan 90% arbeiders. Arbeiders die Rosa Luxemburg juist een stem en directe democratische invloed wilde geven. Zo nodig, maar liever niet, via een opstand. De moederpartij, de SPD, net in het centrum van kwetsbare macht, liet haar echter in de steek. Nóg frappanter is het om te lezen dat zij donders goed doorhad wanneer burgers en arbeiders in beweging of opstand kwamen. Namelijk als de maat vol is. En niet door een oproep door een politieke partij of vakbond. Maar precies zoals in Frankrijk met de Gele Hesjes. Als het genoeg is geweest en Macron de vermogenbelasting afschaft en de benzineprijs verhoogd.
En precies daarvoor waarschuwde in het programma OP1 Radarpresentator Antoinette Hertsenberg als het om de energierekening gaat. De mensen komen een keer in opstand. Ook hier halen ze “la fin du mois” niet meer. En je ziet het Kabinet stuntelen en onzichtbaar zijn. Het prijsplafond laat zien dat ze het niet weten, leiderschap is ver te zoeken. Het Kabinet zit gevangen in een wirwar van Europese regels, in onvermogen en deels onwil van een premier die zich niet met de markt wil bemoeien want die lost het immers zelf op. Rosa Luxemburg schreef in 1918 De socialisatie van de maatschappij waarin zij argumenteerde dat productie niet langer meer gericht moest zijn op de verrijking van een paar individuen, maar op de behoeften van de gemeenschap. Hiertoe moesten grote bedrijven en industrieën “gesocialiseerd” en coöperatief worden. Ze wist toen nog niet dat socialisme in totalitarisme zou ontaarden. Maar los daarvan, onze staats- en nutsbedrijven zijn vrijwel alle geprivatiseerd. De zorg en jeugdzorg aan de markt overgelaten. Marktwerking uit hoofde van het algemeen belang, gestut door een “verantwoordelijke samenleving” (Wim Kok) waarbij de klassieke verzorgingsstaat plaatsmaakte voor “de participatiesamenleving” (koning Willem-Alexander). Dat is Nederlands voor “de markt doet het, maar zoek het verder zelf maar uit”. Mellink en Oudenampsen spreken in dat geval van een “holle staat”. En nu gaan er weer stemmen op om de kwetsbare voorzieningen zoals energie weer onder staatstoezicht of staatsbezit te brengen. L’Histoire se répète. Het socialiseren van Rosa Luxemburg. En internationaal komt er een roep naar burgerraden. Een stap richting radenrepubliek van Rosa Luxemburg? De behoefte is hetzelfde. Meer directe zeggenschap voor de burger, ondanks het feit dat we in een parlementaire democratie leven.
Wat kunnen we nu leren van Rode Rosa. Het belangrijkste? Dat de aanbodeconomieën en het grootkapitalisme, macht en geld, nog steeds de dienst uitmaken. De laatste veertig jaar is er door neoliberalen de rode loper voor uitgelegd. En als puntje bij paaltje komt zijn regeringen bereid dat koste wat kost te verdedigen, waarbij weer de vraag rijst wie de rekening uiteindelijk betaalt. Zijn we weer terug in de negentiende eeuw, vraagt de historicus Bas van Bavel. De prijs voor arbeid en kapitaal is volledig aan de markt overgelaten, schaalvergroting, monopolisering van bedrijven, loonmatiging, uitholling van arbeidsrechten door flexcontracten. Wellicht nog belangrijker is het inzicht van Rosa Luxemburg dat het kapitalisme altijd iets van buiten nodig heeft en zo de basis voor kolonialisme legde. Tegenwoordig is dit kolonialisme met Google en Facebook ons privédomein binnengedrongen. Dat heet “surveillance capitalism”. Door gratis internet te bieden maar ons gedrag via internet tot in detail te surveilleren en die data zonder onze toestemming door te verkopen wordt ons recht op privacy, ons auteursrecht en intellectueel eigendom geschonden en de democratie en rechtstaat ondermijnd met als doel volledige greep op ons leven te krijgen. Het is de vraag of wij dat voldoende in de gaten hebben.
Bij de lezing van het gedachtengoed van Rosa Luxemburg komt in elk geval het gevoel dubbel terug dat het zo niet langer kan in onze samenleving. En eerlijk gezegd verwacht ik dan landelijk meer van onze partij dan bezig zijn met de waan van de dag. Maar richting en leiderschap. Ik wens ze een Rosa Luxemburg toe.
